“Tương thủy giang tường, địa tiếp Long Biên chung vượng khí

Mai trang ông úy, thiên khai thước lĩnh kết tường văn”

Nghĩa là:

“Sông Tương Thủy nước mênh mang, đất tiếp thành long chung khí vượng

Làng Mai trang cây cối tốt tươi, trời khơi, non nước kết mây lành”.

     Làng Tương Mai là một trong bốn làng cổ của vùng Kẻ Mơ, nằm ở cửa ngõ phía nam kinh thành Thăng Long, trên con đường thiên lý từ các tỉnh phía Nam ra Kinh thành. Trên con đường thiên lý này, nhà nước phong kiến đặt một trạm - quán dịch (trạm Hà Mai) để chuyển công văn giấy tờ hoặc cho khách thương nhân buôn bán dừng chân nghỉ ngơi trước khi vào nội thành.

     Làng Tương Mai nằm ở ngã ba sông Kim Ngưu, sông Sét thông lên Kinh thành Thăng Long. Thời Trần cùng với các làng trong vùng Kẻ Mơ, làng Tương Mai nằm trong thái ấp của Thượng tướng Trần Khát Chân, ông là dòng dõi của Bảo Nghĩa Vương Trần Bình Trọng. Ông là người có công lớn trong cuộc chiến chống quân Chiêm thành ra xâm chiếm Thăng Long và sai quân sỹ bắn hỏa pháo giết chết vua Chiêm là Chế Bồng Nga từ đó quân Chiêm thành không còn dám ra xâm phạm Kinh thành nữa, chính nhờ chiến công này Ông được phong tước hầu và vua Trần ban cho vùng đất Kẻ Mơ làm thái ấp. Nhớ công ơn của Trần Khát Chân, làng Tương Mai và cả vùng Kẻ Mơ lập nhiều đền thờ và tôn Ông làm Thành hoàng làng.

     Chùa Tương Mai có lịch sử từ khá lâu đời. Theo tích ghi trên quả chuông “Linh Ứng tự chung” (chuông chùa Linh Ứng), trong đó dòng chữ niên đại bị đục xóa mất chữ thứ hai chỉ còn lại chữ “Cảnh... bát niên Canh Thân quý xuân cát cát nhật” nhưng chữ thứ hai còn có nét để luận ra chữ “Thịnh”. Như vậy chuông được đúc vào năm Cảnh Thịnh - Triều đại Tây Sơn. Nghiên cứu sâu vào hình dáng kích thước quả chuông cũng như các hoa văn trang trí trên đôi rồng, làm quai treo, hình dáng chữ bị xóa có thể khẳng định chuông được đúc vào năm Cảnh Thịnh bát niên - tức năm 1800. Hoặc trên tấm bia có tên “Tu tạo Linh Ứng quán hậu Phật bi” (Bia ghi việc chữa quán Linh Ứng bầu người hậu Phật) còn có một số hoa văn như: Đôi Phượng đang giang rộng cánh bay chầu mặt Nguyệt, với hình dáng nét chạm khắc và một số hoa văn trang trí, có thể đem so sánh với những tấm bia cùng loại ở di tích Văn Miếu có niên đại vào thể kỷ XVI. Từ những chứng cứ trên có thể khẳng định chùa Linh Ứng được khởi dựng trước thời Lê và được trùng tu vào thời Lê Trung Hưng.

     Trải qua năm tháng thời gian chùa Tương Mai được nhiều lần trùng tu, tôn tạo; lần đây nhất là năm 2005 chùa được trùng tu lại; thay cột hiên, xây bậc lên chùa bằng đá, tạc đôi rồng đá, lư hương, cây đèn đá phía trước chùa. Hiện nay chùa bao gồm các hạng mục kiến trúc như: Tam quan gác chuông, khu kiến chúc chính, nhà Tổ, nhà Mẫu, nhà Trai, nhà Khách, vườn tháp và một số khu nhà phụ trợ khác.

     Tam quan chùa được kết cấu theo kiểu hai tầng, tầng trên gồm một lầu để trống bốn mặt, phía trong dùng làm gác treo chuông. Tầng dưới thiết kế 3 cửa theo kiểu cửa mái vòm làm lối đi vào chùa. Mái cổng đắp giả ngói ống; hai trụ bên đắp Nghê chầu.

     Kiến chúc Chùa hướng chính xây dựng theo hướng Tây, bố cục mặt bằng theo kiểu chữ Đinh bao gồm tiền đường và thượng điện; chính giữa bờ nóc mái đắp hình cuốn thư ghi ba chữ tên tự của Chùa là: “Linh Ứng tự - chùa Linh Ứng”; chạy dọc theo bờ nóc là hàng hoa chanh tạo sự thanh thoát cho ngôi chùa; mái lợp ngói mũi hài, nền lát gạch bát tràng giả cổ, đầu hồi xây bít đốc, phía trước xây hai trụ biểu, đỉnh trụ đắp Nghê chầu, thân trụ tạo khung ghi câu đối chữ hán.

     Tiền đường có 7 gian với 8 bộ vì gỗ, thiết kế theo kiểu vì giá chiêng tiền kẻ hậu bẩy; mỗi bộ vì có 4 hàng chân gỗ đỡ khung. Trang trí kiến chúc được tập trung chủ yếu ở các đầu dư, thân kẻ chạm nổi các đề tài cúc lão, cúc lão hóa rồng, văn triện, hoa lá. Thượng điện có 6 gian với 7 bộ vì gỗ kết cấu kiểu chồng rường hạ kẻ. Tại đây có một số bộ vì cốn mê, trang trí rồng vờn mây, cá chép vượt ngũ môn...  

     Hệ thống tượng Phật của chùa hiện được sắp xếp theo thứ tự như sau: Nơi cao nhất ngồi sát tường hồi thượng điện là bộ Tam Thế Phật ngồi kiết già trên tòa sen. Lớp thứ hai là tượng A Di Đà, hai bên là pho tượng Quan Âm tọa thiền trên đài sen. Lớp thứ ba là bộ tượng Quan âm Chuẩn đề. Lớp thứ tư là pho tượng Ngọc Hoàng  và hai vị Nam Tào, Bắc Đẩu. Tiếp theo là tòa Cửu Long và Thích Ca Sơ Sinh; hai bên có hai pho tượng Phổ Hiền cưỡi voi, Văn Thù cưỡi sư tử. Bài trí tại Tiền đường có các pho tượng Đức Ông, Thánh Tăng, hai ông Khuyến Thiện, Trừng Ác; hai bên đầu hồi là hai dãy tượng Thập Điện Diêm vương.

     Trong hệ thống các pho tượng kể trên có bộ tượng Tam thế, tượng Quan Âm Thiên thủ thiên nhãn, tượng Văn Thù, Phổ Hiền... là những pho tượng đẹp, độc đáo có niên đại sớm nhất của chùa, ít thấy ở các di tích khác. Đồng thời đó cũng là các pho tượng được tạo tác khá chuẩn, mang phong cách nghệ thuật tượng Phật giáo thế kỷ 17-18.

     Hiện nay chùa Tương Mai còn bảo lưu được nhiều di vật có giá trị lịch sử như quả chuông đồng đúc năm Cảnh Thịnh thứ 8 (1800); bia đá ghi việc trùng tu của chùa vào thời Lê... đặc biệt là 55 pho tượng tròn, mỗi pho mang một phong cách riêng. Tượng được tạo tác tỉ mỉ, công phu, trau chuốt, có giá trị nghệ thuật cao. Nhiều di vật khác như: Bức cửa võng chạm thủng, chạm lộng; hệ thống hoành phi câu đối, bát hương thờ bằng đá có nét trang trí, chạm khắc thời Lê và nhiều đồ thờ tự khác. Những di vật đó là nguồn tài liệu quý đã giúp cho các nhà nghiên cứu tìm hiểu thêm về lịch sử, đời sống xã hội của một ngôi làng cổ, vùng đất Kẻ Mơ và nghệ thuật trang trí, điêu khắc đương thời.

     Với những giá nghệ trị thuật mang đậm dấu ấn lịch sử gắn liền với sự hình thành và phát triển của Thăng Long - Đông Đô - Hà Nội đến năm 1996 chùa Linh Ứng được Bộ Văn hóa và thể thao xếp hạng là Di tích lịch sử Văn hóa Quốc gia./.

Quận Hoàng Mai